Dzieje komedii polskiej od XVI wieku do końca PRL-u. Tom 2

Druga część monumentalnego, trzy­tomowego dzieła Dobrochny Ratajczakowej – Dzieje komedii polskiej. Niezwykła próba przywrócenia zepchniętemu na margines gatunkowi właściwego miejsca w dziejach naszej rodzimej literatury.
Imponująca wiedza i erudycja autorki, wsparte rozległością lektur, pozwoliły jej na kreślenie wielkiego tła kulturowego, na którym pozycja komedii – zmieniająca się w różnych epokach – jest przez nią przedstawiana. Pozwala to przede wszystkim na zobaczenie i wydobycie oraz podkreślenie znaczenia komedii, jakie miała dla rozwoju nie tylko innych gatunków literackich, ale i innych sztuk. W tym przede wszystkim teatru, z którym komedia związała się najbardziej, wpływając na konwencje, styl gry i inscenizacji, a także przemieniając widownię.
To zafascynowanie autorki gatunkiem wyrasta z przekonania, że to właśnie niedoceniania przez „poważną” literaturę komedia – w swojej zmienności, otwartości, migotliwości – jest jednym z najlepszych środków do „uobecniania dziejowego”, jak określa to, używając terminu Martina Heideggera. Autorka uważa, że to właśnie zdolność do przekształcenia i zmiany, przystosowania zadecydowała o trwałości komedii jako gatunku, „powołując do życia niemożliwą do opanowania mozaikę tekstów”. Dlatego nie tworzy jednej definicji. Uważa, że każda epoka i każda kultura inaczej wyznaczały jej kontur, który zmieniał się pod naciskiem różnych prądów, orientacji estetycznych, ideologii, nawet praktyk twórczych.
Książka ma podwójną narrację: narracja linearna jako opowieść o dziejach gatunku poświęcona jest ogólnym prawidłom przebiegu procesu przemian komedii i składających się nań prądów; nie dążąc do syntezy czy kompletnej monografii przyjmuje postać opowiadania otwartego na uzupełnienia i dopowiedzenia, którymi są „rozsypane opowiadania w opowiadaniu” – krótkie notatki, miniatury narracyjne, szkice, drobne okruchy historii, które można czytać w dowolnej konfiguracji. Autorka deklaruje: „Konfrontacja obu narracji stanowi dla mnie istotny instrument opisu i rozumienia gatunku, pozwala dostrzec różnoczasowość każdej współczesności, wydobywa anomalie i ekscentryzmy. Składane razem obie narracje poświadczają rozchwiane, niemożliwe do uchwycenia i opisania dzieje gatunku, mówią o braku złudzenia, że da się dla komedii zbudować jakąkolwiek pełną wiedzę. Będzie to bowiem zawsze złożenie fragmentu potraktowanego jako całość i całości «zszywanej» z wielu fragmentów”.
Drugi tom Dziejów komedii polskiej obejmuje pierwszą fazę długiego okresu transformacji gatunkowej komedii od ostatnich lat przedrozbiorowych do odzyskania przez Polskę niepodległości. Rozpoczyna go zmierzch klasycystycznego modelu i poszukiwanie form odmiennych, jednoaktowych bądź komedii wychylonych ku farsie i bulwarowi, a wreszcie znajdujących oparcie w biedermeierze. Jest to wreszcie epoka Aleksandra Fredry, który choć marginalizowany, zdobył status Mistrza.

O autorce
Profesor Dobrochna Ratajczakowa zajmuje się badaniami nad dramatem, teatrem i widowiskami kulturowymi, ale metody, jakimi się posługuje, przekraczają granice dyscyplin, a nawet dziedzin naukowych. Na dramat potrafi bowiem patrzeć z perspektywy quinta essentia – pieniądza, który staje się tragarzem akcji i postaci złączonych w planie fabuły. Opisując fenomen paryskich bulwarów w XVIII wieku, traktuje przedstawienie jako efekt procesu produkcji teatralnej poddanej prawom podaży i popytu. Zajmując się twórczością dramatopisarzy, widzi ją zawsze nie tylko w perspektywie jednostkowej biografii, ale na tle doświadczeń i gustów całego pokolenia. Sprawia to, że lektura prac Dobrochny Ratajczakowej staje się dla czytelnika wspaniałą przygodą intelektualną. Można tego zasmakować w licznych publikacjach książkowych: Teatr Artystyczny Bolesława Leśmiana: z problemów przełomu artystycznego w Polsce (1893–1913) (Wrocław 1979), Fotel recenzenta (Poznań 1981), ­Przestrzeń w ­dramacie i dramat w przestrzeni teatru (Poznań 1985), Komedia oświeconych (1752–1795) (Warszawa 1993), Obrazy narodowe w dramacie i teatrze (Wrocław 1994), Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych (Poznań 2015) oraz w niemal pięciuset ­artykułach, których zaledwie niewielka część zebrana została w dwutomowej publikacji W ­krysztale i w płomieniu (Wrocław 2006).

Spis treści
Część trzecia. Polski wiek XIX. Faza pierwsza: mozaika gatunków, odmian, wariantów
Rozdział pierwszy. Chaos i ład     11
Rozdział drugi. Zmierzch klasycystycznej komedii     35
Rozdział trzeci. Szkoła jednoaktówki    92
Rozdział czwarty. Potentaci literatury repertuarowej     153
Rozdział piąty. W imię ładu     229
Rozdział szósty. Mistrz Aleksander Fredro     343
Komentarze i konteksty     405

Bibliografia     625
Indeks komentarzy i kontekstów     645
Indeks nazwisk     651