Od Hrabala do Eco Szkice nie tylko o granicach przekładu

Bohumila Hrabala i Umberta Eco łączyć może bodaj tylko późny debiut. Obaj weszli w świat literackiej prozy narracyjnej u progu tak zwanego wieku Abrahamowego. Hrabal (rocznik 1914), wyraźnie  starszy od Eco (rocznik 1932), próbował wcześniej, bez większego powodzenia, zostać poetą; Eco dał się najpierw poznać jako autor ksiąg uczonych.

Kiedy pisałem i redagowałem zebrane tu szkice, nie sądziłem, że dojdzie do spotkania Włocha z Czechem w jednym tomie, i nie wiem, kiedy wpadł mi do głowy pomysł tej swoistej „unii personalnej”. Może w rezultacie zadumy nad powodzeniem prozy Hrabala we Włoszech, włoskiej fascynacji Pragą magiczną czy „praską genezą” Imienia róży?. Może jeszcze podziwem Hrabala dla wyobraźni filmowej Felliniego, a może wreszcie w grudniu 2017 roku podczas wykładu, który nota bene nosił tytuł „Między Eco a Hrabalem, czyli rozterki polonisty w naszych czasach”?

Spis treści
9 Wprowadzenie
Część pierwsza
PLOMBY W ZABUDOWIE?
15 Wstęp
19 Pociągi pod specjalnym nadzorem odprawiane kolejny raz po wielu latach
37 Miliony Arlekina — pieniądze Bohumila Hrabala
54 Polska w Europie Środkowej Bohumila Hrabala
64 Hrabal — Esterházy — Huelle.Trójkąt intertekstualny?
76 Hrabalowe Cyganki, Wietnamki i Afroamerykanie
92 Polska Bohumila Hrabala w świetle paratekstów towarzyszących przekładom jego prozy i niektórych decyzji tłumaczy
Edycje i edytorzy — 92; Tłumacze — 93; Obudowa paratekstowa — 94; Nazwiska wielkie i niewielkie — 97; Nazwy miejscowe — 104; Varia — 108
112 Ateliery i plenery w prozie Bohumila Hrabala
Ateliery (domy i knajpy) — 117; Plenery (miasta i lasy) — 120; Inne miejsca — 122
125 Epizod szczeciński w prozie Bohumila Hrabala. Rzecz o granicach tłumaczenia
137 Proza Bohumila Hrabala w polskich przekładach (w przestrzeni między „hospodską historką” a gawędą szlachecką)
150 Kundera światowy? Hrabal peryferyjny? Przekład jako forma promocji?
Wprowadzenie nie całkiem niepoważne — 150; Uwagi ogólne — 151; Kundera w Światowej republice literatury — 154; Kundera i Hrabal w Literaturze Europy — 158; Kundera
i Hrabal z punktu widzenia „małego języka” — 162
169 Z Hrabalem wśród zwierząt
Zwierzęta w tytułach utworów Bohumila Hrabala w kolejnych tomach Dzieł zebranych Bohumila Hrabala (SsBH) i w przekładach na język polski — 182
185 Cytowana literatura Bohumila Hrabala
Po czesku — 185; Po polsku — 185
188 Literatura przedmiotowa
Część druga
EC(H)OLALIA
195 Zamiast wstępu
204 „Ecologiczne” konsumpcje, czyli Imię róży od kuchni
215 Umberta Eco Poetyki Joyce’a po latach (próba lektury „chaotycznej”)
Kosmos i „Chaosmos” — 217; Dantego, Joyce’a i Borgesa reakcje na „confusio linguarum” — 223; Cytat z „Konkluzji” zamiast konkluzji — 227
229 Umberto Eco: tłumacz i przekładoznawca (a także o tym, w jakie wnyki można wpaść nie tylko wtedy, kiedy „Wchodzimy do lasu”)
Eco tłumacz — 231; Eco przekładoznawca — 235; Zamiast podsumowania — 242
244 „Przypisy”do Tajemniczego płomienia królowej Loany Umberta Eco
Przypisy erudycyjne odsyłające do literatury włoskiej — 248; Przypisy erudycyjne odsyłające do literatury powszechnej i światowej — 250; Przypisy do różnych przejawów literackości
(stylistycznych,genologicznych…) — 254; Przypisy do wyrażeń odsyłających do różnych fantazmatów kultury i wyobraźni masowej — 258; Przypisy historyczne — 263; Przypisy kulinarne — 265; Samowole tłumacza poza kategoryzacją — 268; Zakończenie — 269
272 Umberta Eco powieści profesorskie
288 Polonika w tekstach Umberta Eco. Od „Polanos de Polunia” do „Sybilli Jasnorzewskiej”, od Mikołaja Kopernika do Wisławy Szymborskiej
304 Bajka to czy nie bajka? Rzecz także o przekładzie i stereotypach
312 Numero zero czy Temat na pierwszą stronę? (Janusowe oblicza pamfletu na współczesne media)
Przypisy tłumacza — 316; Przykłady globalizacji / anglicyzacji języka powieści — 320; Nieobecne w oryginale, wtrącone w tekst główny przekładu objaśnienia tłumacza — 322
327 Niektóre problemy jednego przekładu i dwóch polskich edycji książki Umberta Eco La ricerca della lingua perfetta nella cultura europea
337 Zamiast konkluzji
340 Cytowana literatura Umberta Eco
342 Literatura przedmiotowa
Zamiast części trzeciej
345 Umberto Eco i Bohumil Hrabal jako bajkopisarze
Bajki Hrabalowe — 348; Bajki Eco(logiczne) — 351
354 Literatura
355 Indeks osób

Fragmenty wstępów
Setna rocznica urodzin Bohumila Hrabala przypadająca na rok 2014 została rok później „dogoniona”przez wydany pod redakcją Joanny Goszczyńskiej tom zbiorowy, który w roku 2019 został opublikowany w przekładzie na język czeski. Tę polską publikację poprzedziła konferencja i panel tłumaczy, w których udział wzięli przedstawiciele wszystkich polskich środowisk bohemistycznych i wybitni reprezentanci czeskiego środowiska naukowego.
Odwołując się do jednego z wariantów polskiego przekładu tytułu Proluky, redaktorka tomu określiła całe to rocznicowe przedsięwzięcie mianem Poszukiwania przerw w zabudowie, a jego efekty jako próby ich uzupełniania. O ile bowiem, jak pisała, „na język polski przełożone zostały wszystkie utwory Hrabala,niektóre kilkakrotnie”, o tyle polska literaturoznawcza refleksja „hrabalologiczna” pozostawała zawsze nieco w tyle.

Wielokształtna twórczość zmarłego w 2016 roku włoskiego myśliciela zajmuje autora tego tekstu przynajmniej od roku 1985. Kiedyś, nie bez pewnej buty i patosu, pisał o tym zainteresowaniu jako o pasji.Tak czy inaczej, powstała jakiś czas temu książka stanowiła próbę zebrania w jeden głos polifonicznego „echa”, jakie pobrzmiewało (brzmi nadal?!) w polskiej nauce o literaturze, w polskiej krytyce literackiej czy wreszcie w publicystyce, które wywołala twórczość Piemontczyka w PRL-u i w III Rzeczypospolitej.
I jeszcze jedna dygresja (bezczelnie osobista): kiedy zaczynałem studia polonistyczne w pamiętnym i ważnym w historii Polski, Europy i Świata roku 1968, nie miałem pojęcia, że właśnie w tym czasie rozpoczynała się polska avventura włoskiego autora. W owym czasie, kiedy siedzieć w więzieniu za politykę było w PRL-owskiej nierzeczywistości rodzajem nobilitacji, Umberto Eco nie był w niej znany jako autor. Niemniej przeto właśnie od pamiętnego marca roku 1968 inicjuje się unia personalna włoskiego uczonego z naszą kulturą. A zaczyna się od pewnej odmowy i pewnych odwiedzin. Eco nie skorzystał mianowicie z oficjalnego zaproszenia do odwiedzenia naszego kraju. Odpowiedział negatywnie na telefoniczne zaproszenie ówczesnego radcy kulturalnego ambasady PRL w Rzymie Eugeniusza Kabatca na znak protestu wobec antysemickiej nagonki zainicjowanej przez ówczesnych władców.