Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie

"Kalkulacja ekonomiczna w socjalizmie" to esej Ludwiga von Misesa, jednego z najwybitniejszych przedstawicieli szkoły austriackiej w ekonomii, który opublikowano pierwotnie w 1920 roku. Jest to tekst klasyczny co najmniej z dwóch powodów: zawiera w skondensowanej formie ekonomiczną krytykę socjalizmu oraz jest punktem wyjścia jednej z ciekawszych debat, jakie przetoczyły się w naukach ekonomicznych. Teza Misesa sprowadza się do stwierdzenia, że w gospodarce socjalistycznej nie da się prowadzić rachunku ekonomicznego, a zatem będzie to gospodarka nieefektywna i marnotrawna. Adwersarze Misesa dowodzili z kolei możliwości funkcjonowania systemu, który część z nich określała mianem "socjalizmu rynkowego".

(ze wstępu profesora Jacka Kochanowicza)

Bez kalkulacji ekonomicznej nie może być mowy o gospodarce. Zatem w państwie socjalistycznym gdzie kalkulacja taka jest niemożliwa, niemożliwa jest również, w naszym rozumieniu tego słowa, jakakolwiek gospodarka. Racjonalne działanie byłoby tam możliwe w odniesieniu do spraw mało istotnych, ale racjonalna produkcja byłaby niemożliwa. Brakowałoby metody oceny, co jest racjonalne, toteż nie można by poddać produkcji wymogom rentowności. Nietrudno przewidzieć, że konsekwencje takiego stanu rzeczy nie ograniczyłyby się wyłącznie do braków w zaopatrzeniu. Wyrugowano by racjonalne działanie z tych sfer życia, w których jest ono czymś naturalnym. Czy w takim systemie możliwe byłoby w ogóle racjonalne działanie oraz racjonalność i logika jako takie? Jak wiadomo z historii, racjonalność wyrosła na gruncie gospodarki. Czy przetrwałaby po jej wyrugowaniu z gospodarki? (...) W państwie socjalistycznym każda zmiana gospodarcza staje się przedsięwzięciem, którego rezultatów nie można przewidzieć ani ocenić z perspektywy czasu. Zmusza to do poruszania się po omacku. Socjalizm niszczy racjonalność gospodarki.